แผนที่ - อำเภอสหัสขันธ์ (Amphoe Sahatsakhan)

สหัสขันธ์ [สะ-หัด-สะ-ขัน] เป็นอำเภอหนึ่งของจังหวัดกาฬสินธุ์ อดีตเป็นอำเภอที่เคยมีอาณาเขตพื้นที่ขนาดใหญ่มากที่สุดในจังหวัดกาฬสินธุ์ ซึ่งพื้นที่อำเภอสหัสขันธ์ครอบคลุมพื้นที่อำเภอสมเด็จ อำเภอท่าคันโท อำเภอหนองกุงศรี อำเภอคำม่วง อำเภอสามชัย บางส่วนของอำเภอห้วยเม็ก ในปัจจุบัน ซึ่งแยกการปกครองออกเรื่อยมา อำเภอนี้เป็นที่ตั้งของศูนย์ศึกษาวิจัยและพิพิธภัณฑ์ไดโนเสาร์ภูกุ้มข้าว

อำเภอสหัสขันธ์ มีประวัติความเป็นมายาวนาน ก่อตั้งขึ้นเป็นชุมชนร่วมสมัยกับการก่อตั้งเมืองกาฬสินธุ์ ชื่อว่า "บ้านพันลำ" เมื่อ พ.ศ. 2410 ตรงกับสมัยรัชการที่ 4 พระยาชัยสุนทร (ท้าวกิ่ง) เจ้าเมืองกาฬสินธุ์ ขอตั้งบ้านพันลำขึ้นเป็นเมืองสหัสขันธ์ โดยขึ้นตรงต่อเมืองกาฬสินธุ์ ต่อมา พ.ศ. 2425 เมืองสหัสขันธ์ได้ขอสมัครไปขึ้นกับเมืองกระมาลาไสย (กมลาไสย) เมื่อ พ.ศ. 2431 แต่งตั้งให้อุปฮาดบัวจากเมืองกมลาไสยเป็นพระประชาชนบาล (บัว) เป็นเจ้าเมืองสหัสขันธ์และได้ย้ายที่ทำการเมืองไปตั้งอยู่ “บ้านโคก” ต่อมาราษฎรเมืองสหัสขันธ์ร้องทุกข์ต่อกรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม กล่าวโทษพระประชาชนบาล (บัว) ให้ออกจากตำแหน่งเจ้าเมืองสหัสขันธ์และแต่งตั้งราชบุตรแสนรักษาเจ้าเมืองสหัสขันธ์ ต่อมาเมื่อ พ.ศ. 2433 ได้แต่งตั้งให้ท้าวขัติยวงศาเป็นพระประชาชนบาลเจ้าเมืองสหัสขันธ์ให้ขึ้นตรงต่อเมืองกมลาไสย

ต่อมามีการปรับปรุงระบบการปกครองสมัยรัชกาลที่ 5 เมื่อ พ.ศ. 2452 ให้เมืองกาฬสินธุ์และเมืองกมลาไสยขึ้นกับมณฑลร้อยเอ็ด ต่อมาได้ยุบมณฑลร้อยเอ็ดไปขึ้นกับมณฑลนครราชสีมาหลังจากนั้นกาฬสินธุ์ถูกยุบเป็นอำเภอหลุบขึ้นตรงต่อจังหวัดมหาสารคามจนกระทั่งเมื่อ พ.ศ. 2490 ได้ยกฐานะกาฬสินธุ์เป็นจังหวัด กมลาไสยและสหัสขันธ์จึงเป็นอำเภอของจังหวัดกาฬสินธุ์และในปี พ.ศ. 2510 อำเภอสหัสขันธ์ได้ย้ายที่ทำการอีกครั้งนึง เนื่องจากมีการสร้างเขื่อนลำปาวโดยย้ายจากตำบลโนนศิลาไปอยู่ที่ตำบลภูสิงห์ในปัจจุบัน

กล่าวโดยสรุป ปี พ.ศ. 2410 ท้าวแสนได้พาสมัครพรรคพวกอพยพออกจากเมืองกาฬสินธุ์ไปตั้งที่บ้านโคกพันลำ แล้วขอพระราชทานตั้งเมือง โปรดเกล้าฯ ให้ยกบ้านโคกพันลำขึ้นเป็นเมืองสหัสขันธ์ โดยการแยกออกจากเมืองกาฬสินธุ์เนื่องจากเมื่อ พ.ศ. 2409 ราชวงศ์ (เกษ) ได้เกิดความขัดแย้งกับพระยาชัยสุนทร (กิ่ง) เจ้าเมืองกาฬสินธุ์ จึงกราบบังคมทูลขอแยกเมืองไปตั้งอยู่บริเวณบ้านสระบัว ริมน้ำปาวฝั่งตะวันตก (เมืองกมลาไสย) และขอให้ตั้งเมืองสหัสขันธ์ ณ บ้านพันลำ พร้อมขอให้ท้าวแสนเป็นเจ้าเมืองสหัสขันธ์ ต่อมาเมื่อ พ.ศ. 2433 ได้แต่งตั้งท้าวแสนเป็นพระชาชนบาล เจ้าเมืองสหัสขันธ์ให้ขึ้นตรงต่อเมืองกมลาไสย

* วันที่ 14 เมษายน 2455 แยกมณฑลอิสาณออกเป็น 2 มณฑล ได้แก่ มณฑลอุบลราชธานี โดยให้มณฑลอุบลราชธานีมีเขตปกครองตลอดท้องที่ 3 จังหวัด คือ จังหวัดสุรินทร์ จังหวัดขุขันธ์ จังหวัดอุบลราชธานี กับมณฑลร้อยเอ็จ โดยให้มณฑลร้อยเอ็จมีเขตปกครองตลอดท้องที่ 3 จังหวัด คือ จังหวัดมหาสารคาม จังหวัดกาฬสินธุ์ จังหวัดร้อยเอ็จ และให้โอนเมืองสหัสขันธ์ ของมณฑลอิสาณ มาขึ้นการปกครองกับมณฑลร้อยเอ็จ ตั้งเป็นอำเภอสหัสขันธ์ จังหวัดกาฬสินธุ์

* วันที่ 25 ธันวาคม 2464 ท้องที่มีฐานะเป็น "อำเภอสหัสขันธ์" จังหวัดกาฬสินธุ์ มณฑลร้อยเอ็จ มีเขตการปกครองตลอดท้องที่ ได้แก่ ตำบลโพน ตำบลมหาไชย ตำบลโคกเครือ ตำบลโนนศิลา และตำบลหมูม่น

* วันที่ 1 มิถุนายน 2473 ตั้งตำบลท่าคันโท แยกออกจากตำบลโคกเครือ

* วันที่ 21 กุมภาพันธ์ 2474 ยุบจังหวัดกาฬสินธุ์ รวมเข้ากับจังหวัดมหาสารคาม ทำให้ท้องที่อำเภอเมืองกาฬสินธุ์ อำเภอกมลาไสย อำเภอยางตลาด อำเภอสหัสขันธ์ และอำเภอกุฉินารายณ์ โอนไปขึ้นการปกครองกับจังหวัดมหาสารคาม

* วันที่ 31 พฤษภาคม 2479 เปลี่ยนแปลงเขตอำเภอสหัสขันธ์ และอำเภอยางตลาด โดยโอนพื้นที่หมู่ 15 บ้านพิมูล และพื้นที่หมู่ 17 บ้านคำใหญ่ (ในขณะนั้น) ของตำบลโคกเครือ อำเภอสหัสขันธ์ ไปขึ้นกับตำบลอิตื้อ อำเภอยางตลาด จังหวัดมหาสารคาม

* วันที่ 17 เมษายน 2482 เปลี่ยนแปลงชื่อตำบลมหาไชย เป็น ตำบลแซงบาดาล และเปลี่ยนแปลงชื่อตำบลโคกเครือ เป็น ตำบลสหัสขันธ์